Kategoria: Uncategorized

Życie bywa nieprzewidywalne i trudne. A często niesprawiedliwe. Każdy z nas doświadcza momentów, które wydają się zbyt ciężkie, zbyt bolesne, by można je było unieść. Trudny dom rodzinny, traumy z dzieciństwa, stratę czy inne trudne wydarzenia często traktujemy jako coś, co nas niszczy. Ale te same doświadczenia mogą stać się fundamentem czegoś nowego.

To zjawisko nazywa się wzrostem potraumatycznym. Oznacza to, że po przejściu przez trudności nie tylko radzimy sobie z bólem, ale zaczynamy dostrzegać nowe możliwości. Stajemy się silniejsi, bardziej świadomi siebie i swojego życia.

Czym jest wzrost potraumatyczny?

Wzrost potraumatyczny to proces psychologiczny, w którym trudne doświadczenia prowadzą do pozytywnych zmian w naszym życiu. Nie chodzi o to, że ból nagle znika albo że zapominamy o tym, co nas spotkało. Trauma pozostaje, ale w jej cieniu zaczynają kiełkować nowe zasoby – większa siła, głębsze zrozumienie siebie, nowe spojrzenie na życie.

Badania nad wzrostem potraumatycznym pokazują, że ludzie, którzy doświadczyli poważnych trudności, często wskazują pozytywne zmiany w pięciu głównych obszarach:

1. Lepsze relacje z innymi. Doświadczając trudności, zaczynamy bardziej cenić bliskość i wsparcie. Budujemy głębsze, bardziej autentyczne relacje.
2. Większe docenianie życia. Codzienne drobiazgi – wschód słońca, uśmiech bliskiej osoby – stają się ważniejsze. Zaczynamy zauważać to, co wcześniej traktowaliśmy jako oczywistość.
3. Większa siła psychiczna. Trauma pokazuje nam, że jesteśmy silniejsi, niż nam się wydawało. Przetrwanie trudnych chwil daje poczucie, że poradzimy sobie z kolejnymi wyzwaniami.
4. Zmiana priorytetów. Życie nabiera nowego sensu. Zaczynamy koncentrować się na tym, co naprawdę ważne, a nie na tym, co narzuca nam świat zewnętrzny.
5. Rozwój duchowy lub filozoficzny. Trudności często zmuszają nas do zadawania głębokich pytań o sens życia, relacje z innymi i naszą rolę w świecie.

---

Dlaczego trudności mogą budować nasze zasoby?

Nasze psychologiczne zasoby kształtują się w odpowiedzi na wyzwania, przed którymi stajemy. Trauma zmusza nas do konfrontacji z tym, co trudne, niewygodne, bolesne. Kiedy życie burzy naszą dotychczasową rzeczywistość, zostajemy zmuszeni, by zbudować ją od nowa. Ten proces, choć bolesny, może prowadzić do głębszego zrozumienia siebie i świata.

1. Rozpad jako początek przebudowy.
Trauma często działa jak trzęsienie ziemi – niszczy nasze dotychczasowe przekonania o świecie i o sobie. Może wydawać się, że wszystko, co było stabilne, nagle znika. Ale to właśnie w tych momentach możemy zacząć budować coś nowego – bardziej autentycznego, zgodnego z naszymi wartościami.

2. Adaptacja i odporność.
Nasza psychika ma zdolność do adaptacji. Trudności uczą nas radzenia sobie w nowych sytuacjach, odkrywania swoich mocnych stron i szukania wsparcia tam, gdzie wcześniej go nie widzieliśmy.

3. Wrażliwość jako siła.
Doświadczenie traumy często sprawia, że stajemy się bardziej empatyczni i otwarci na cierpienie innych. To, co początkowo wydawało się słabością – wrażliwość, emocjonalność – staje się naszą największą siłą, bo pozwala na głębsze relacje i lepsze zrozumienie świata.

---

Trudny dom rodzinny jako przestrzeń rozwoju zasobów

Dzieci, które dorastają w trudnych warunkach – w rodzinach pełnych konfliktów, braku wsparcia emocjonalnego, a czasem przemocy – często uczą się przetrwania w sposób, który w dorosłym życiu może być ich zasobem. Mogą nauczyć się radzenia sobie z trudnościami, rozpoznawania emocji u innych czy budowania swojej niezależności. Oczywiście, nie jest to łatwa droga i często wymaga późniejszej pracy terapeutycznej, ale te doświadczenia mogą stać się fundamentem wyjątkowej siły.

---

Jak zrozumieć i wspierać wzrost potraumatyczny?

Wzrost potraumatyczny nie jest procesem automatycznym ani szybkim. Wymaga czasu, refleksji i często wsparcia – od bliskich, terapeutów czy społeczności. Nie oznacza też, że trauma była „potrzebna” lub „wartościowa.” Oznacza, że jako ludzie mamy zdolność do przekształcania cierpienia w coś, co nas wzmacnia.

Nie bój się prosić o pomoc. Czasem trauma wydaje się zbyt przytłaczająca, by zmierzyć się z nią samodzielnie. W takich momentach wsparcie terapeuty czy bliskiej osoby może być kluczowe.

Pozwól sobie na odczuwanie. Wzrost potraumatyczny nie oznacza tłumienia bólu ani udawania, że wszystko jest w porządku. To pozwolenie sobie na przeżywanie całego spektrum emocji – od smutku, przez złość, aż po nadzieję.

Zwracaj uwagę na małe kroki. Czasem wzrost zaczyna się od najdrobniejszych rzeczy – zauważenia, że coś dziś było łatwiejsze niż wczoraj, że uśmiechnęliśmy się na widok zachodu słońca, że odważyliśmy się poprosić o pomoc.

---

Trudne doświadczenia nie definiują tego, kim jesteśmy. Definiuje nas to, co robimy z tym bólem, jak go przekształcamy, jakie historie tworzymy z tych fragmentów, które po sobie pozostawił. I choć nikt z nas nie prosi o trudności, każdy z nas ma w sobie potencjał, by w tych trudnościach znaleźć coś więcej – siebie, swoją siłę, swoje życie.

Bo wzrost to nie zaprzeczenie bólu. To zdolność, by w bólu odnaleźć nowy początek.

Wzrost potraumatyczny nie oznacza, że trauma staje się czymś dobrym. Ból zawsze pozostaje bólem. Ale w jego cieniu może zacząć kiełkować coś nowego – siła, wrażliwość, zdolność do głębszego życia. 

Samokaranie to mechanizm obronny, który pacjent stosuje, aby uniknąć kontaktu z trudnymi emocjami, takimi jak złość, smutek czy lęk. Zamiast przeżywać te emocje w pełni i skierować je tam, gdzie są naturalnie ukierunkowane (np. na osoby, które nas zraniły), pacjent odwraca je przeciwko sobie. Samokaranie to sposób „zablokowania” tych uczuć. Oto, jak może się przejawiać:

1. Krytykowanie siebie

• Pacjent nieustannie oskarża się o błędy, wyolbrzymia swoje „wady” i przyjmuje na siebie całą odpowiedzialność za trudne sytuacje.
• Przykład: „To moja wina, że relacja się nie udała. Jestem beznadziejny.”
• Krytyka wobec siebie jest często zinternalizowaną złością, którą pacjent boi się skierować na innych, zwłaszcza na znaczące osoby z przeszłości.

2. Sabotowanie własnych sukcesów

• Pacjent odmawia sobie radości, spełnienia czy sukcesów, bo „nie zasługuje” na nie.
• Przykład: Pacjent rezygnuje z szans zawodowych lub relacyjnych, bo uważa, że nie jest wystarczająco dobry.
• Sabotowanie siebie to sposób na unikanie radości, która mogłaby wywołać lęk przed stratą lub poczucie winy wobec tych, którzy cierpią.

3. Tłumienie złości poprzez ból fizyczny

• Samokaranie może przybrać formę psychosomatyki – pacjent doświadcza fizycznych objawów, takich jak napięcia mięśni, bóle głowy czy zaburzenia żołądkowe, które są skutkiem nieprzeżytej złości.
• Przykład: Pacjent mówi: „Mam taki ból w klatce piersiowej, że nie mogę oddychać”, ale nie potrafi połączyć tego z tłumionymi emocjami.
• Ciało przejmuje emocje, które nie zostały wyrażone, a pacjent karze się bólem zamiast przeżywać autentyczne uczucia.

4. Izolowanie się od innych

• Pacjent odcina się od relacji, bo uważa, że nie zasługuje na wsparcie czy miłość.
• Przykład: „Nie chcę nikogo obciążać swoimi problemami, lepiej będzie, jeśli zostanę sam.”
• Izolacja to unikanie zależności i bliskości, które mogą wzbudzać lęk. Pacjent boi się, że relacje przyniosą ból, więc karze siebie samotnością.

5. Perfekcjonizm

• Pacjent stawia sobie nierealistycznie wysokie wymagania, a każdą porażkę traktuje jak osobistą klęskę.
• Przykład: „Jeśli nie zrobię tego perfekcyjnie, jestem do niczego.”
• Perfekcjonizm to sposób na unikanie wstydu i wewnętrznej krytyki. Pacjent karze się za każdy brak doskonałości, by kontrolować lęk przed oceną.

6. Chroniczne poczucie winy

• Pacjent żyje z ciągłym przekonaniem, że jest odpowiedzialny za cierpienie innych, nawet jeśli nie ma to racjonalnego uzasadnienia.
• Przykład: „Gdybym tylko lepiej się postarał, moi rodzice byliby szczęśliwsi.”
• Takie poczucie winy maskuje złość skierowaną na innych, zwłaszcza na ważne postacie z przeszłości, które pacjent boi się obwiniać.

7. Odmawianie sobie przyjemności

• Pacjent świadomie lub nieświadomie odcina się od rzeczy, które mogłyby sprawiać radość.
• Przykład: „Nie potrzebuję odpoczynku, muszę się bardziej starać.”
• Przyjemność i radość mogą wzbudzać lęk, jeśli pacjent w przeszłości kojarzył je z zagrożeniem, np. z poczuciem winy za bycie szczęśliwym.

Dlaczego samokaranie nie jest dobre?

Samokaranie zatrzymuje proces terapeutyczny. Blokuje dostęp do prawdziwych emocji, takich jak złość, smutek czy lęk. W psychoterapii terapeuta pracuje nad tym, by pomóc pacjentowi dostrzec te mechanizmy i zrozumieć, że nie są one naturalną częścią jego tożsamości, ale obroną, którą można przezwyciężyć.

Jak z tego wyjść?

1. Uświadomienie mechanizmów: Zrozum, kiedy i dlaczego odwracasz emocje przeciwko sobie.
2. Kontakt z emocjami: W terapii celem jest dotarcie do tłumionych uczuć, które kryją się pod samokaraniem.
3. Zmiana narracji: Zamiast krytykować siebie, spróbuj spojrzeć na swoje emocje z łagodnością i ciekawością.

Samokaranie to mechanizm, ale nie musi być wiecznym sposobem radzenia sobie z bólem. Gdy przestajesz karać siebie, otwierasz przestrzeń na prawdziwe przeżywanie – a to klucz do zmiany i wolności.

Święta to czas, który kojarzy się z miłością i ciepłem. Ale u wielu osób bliskość budzi lęk i opór. Bardzo często ten strach przed bliskością wynika z wewnętrznych, często nieuświadomionych konfliktów emocjonalnych.

Skąd bierze się lęk przed bliskością i miłością?

Zranienia w przeszłości.
Jeśli w dzieciństwie miłość wiązała się z bólem, odrzuceniem czy dezaprobatą, nasz umysł nauczył się, że bliskość jest zagrożeniem. Miłość mogła być warunkowa („będę Cię kochać, jeśli spełnisz moje oczekiwania”) albo w ogóle mogło jej nie być. W dorosłości bliskość wywołuje więc nie tylko radość i poczucie przyjemności, ale też nieświadomy lęk – przed zranieniem, odrzuceniem czy utratą.

Konflikt między pragnieniem a lękiem.
Każdy z nas potrzebuje miłości i więzi, ale jeśli doświadczyliśmy bólu w relacjach, pojawia się konflikt:

• Z jednej strony chcemy bliskości.
• Z drugiej boimy się, że bliskość przyniesie cierpienie.

Ten konflikt powoduje napięcie i opór, który może przejawiać się w różnych formach – wycofaniu, obojętności, a czasem nawet drażliwości wobec osób, które okazują nam troskę.

Mechanizmy obronne.
Aby chronić się przed bólem związanym z bliskością, rozwijamy mechanizmy obronne, np.:

• Unikanie: „Nie potrzebuję nikogo, poradzę sobie sam”.
• Bagatelizowanie: „To tylko miły gest, nic nie znaczy”.
• Perfekcjonizm: „Muszę zasłużyć na miłość, inaczej nie jestem jej wart”.
  Te strategie mogą dawać chwilowe poczucie kontroli, ale w dłuższej perspektywie izolują nas od miłości.

Tłumione emocje.
Unikanie bliskości często wynika z tłumienia intensywnych emocji, takich jak:

• Smutek: tęsknota za bliskością, której brakowało.
• Złość: związana z ranami emocjonalnymi z przeszłości.
• Wstyd: poczucie, że nie zasługuję na miłość.
  Bliskość innych może aktywować te uczucia, co prowadzi do oporu – unikamy relacji, by nie konfrontować się z bólem.

Dlaczego święta są szczególnie trudne?

Święta to czas, który intensyfikuje emocje. Relacje rodzinne, oczekiwania społeczne i symbolika miłości mogą wywołać:

• Przypomnienie przeszłych ran: Jeśli w dzieciństwie święta wiązały się z napięciem, brakiem miłości lub konfliktami, te wspomnienia mogą aktywować mechanizmy obronne.
• Presję „idealnych świąt”: Oczekiwanie, że będziemy radośni i otwarci, może wzmocnić poczucie, że nie spełniamy standardów.
• Silniejsze pragnienie bliskości: Świąteczna atmosfera przypomina nam, jak bardzo tęsknimy za miłością i więzią – co jednocześnie wzmacnia lęk przed nimi.

Jak przełamać opór i otworzyć się na miłość?

Zrozum swój lęk.
Zapytaj siebie: Co czuję, gdy ktoś okazuje mi troskę? Czy to radość, czy może pojawia się napięcie, lęk lub wstyd? Uświadomienie sobie tych emocji to pierwszy krok do ich oswojenia.

Zrób miejsce na emocje.
Bliskość może aktywować zarówno ciepłe uczucia, jak i ból. Jeśli pojawia się smutek lub żal, spróbuj zauważyć je bez oceniania. Te emocje to echo przeszłości, które nie musi blokować Twojej teraźniejszości.

Zatrzymaj mechanizmy obronne.
Gdy pojawia się myśl: „To nic nie znaczy” lub „Nie zasługuję”, spróbuj ją zakwestionować. Czy naprawdę to prawda? A może to sposób, by uniknąć ryzyka bycia blisko?

Pozwól sobie na małe kroki.
Przyjmowanie miłości to proces. Zacznij od drobnych gestów: uśmiechu, akceptacji podarunku czy powiedzenia „dziękuję”. Te małe działania budują otwartość na bliskość.

Pamiętaj, że miłość nie wymaga „zasługi”.
Miłość nie jest nagrodą za perfekcję – to dar, który możesz przyjąć, będąc sobą, ze swoimi wątpliwościami i trudnościami.

Święta jako czas refleksji i odwagi

W te święta spróbuj spojrzeć na miłość nie tylko jako coś, co dajesz innym, ale także coś, co możesz przyjąć. Pozwól sobie na chwilę zatrzymania, otwarcia serca – nawet jeśli to budzi lęk. Każdy krok w stronę bliskości, choćby najmniejszy, jest krokiem w stronę pełniejszego życia.

Życzę Ci Świąt pełnych ciepła – takich, w których pozwolisz sobie zarówno dawać, jak i przyjmować miłość. To najlepszy prezent, jaki możesz ofiarować sobie i innym.

Święta to czas, który w naszej kulturze idealizujemy. Wyobrażamy sobie harmonię, ciepło rodzinnego ogniska, radość i bliskość. Ale w rzeczywistości święta bywają momentem napięcia, a konflikty, które na co dzień mogą być ukryte, wybuchają z większą siłą. Dlaczego tak się dzieje? Oto kilka psychologicznych mechanizmów, które mogą to tłumaczyć:

1. Presja idealnych świąt

Święta to czas, który niesie ze sobą mnóstwo oczekiwań. Idealnie udekorowany dom, wyśmienite jedzenie, zgodna atmosfera – to obraz, który podtrzymują media, reklamy i nasze społeczne przekonania. W efekcie wielu ludzi odczuwa ogromną presję, by wszystko było „doskonałe.” Gdy coś nie idzie zgodnie z planem, frustracja narasta i łatwo o wybuch.

2. Niewypowiedziane emocje i konflikty

Rodzinne święta często zbliżają nas do ludzi, z którymi mamy nierozwiązane sprawy. Konflikty, które były „zamiecione pod dywan,” mogą wracać ze zdwojoną siłą, zwłaszcza gdy emocje są podgrzewane wspólnym spędzaniem czasu. Bliskość rodzinna to także przypominanie sobie dawnych zranień i trudności, które łatwo wypływają na powierzchnię, gdy znów jesteśmy w tym samym gronie.

3. Zderzenie różnych wizji i oczekiwań

Każda osoba ma swoje wyobrażenie o tym, jak święta powinny wyglądać. Jedni chcą, by były tradycyjne, inni woleliby spędzić je na luzie, bez rygorów. Te różne wizje mogą prowadzić do napięć, zwłaszcza gdy żadna ze stron nie chce ustąpić.

4. Intensywność interakcji

Na co dzień wielu z nas ma swoje przestrzenie, swoje rytuały i swój czas na odpoczynek. W święta te przestrzenie się zacierają – spędzamy więcej czasu z rodziną, jesteśmy bliżej siebie, czasem wręcz „na sobie.” To intensywne przebywanie razem może prowadzić do zmęczenia emocjonalnego i obniżenia tolerancji na drobne konflikty.

5. Rozbudzone dziecięce emocje

Święta budzą w nas dziecięce tęsknoty – za akceptacją, miłością, poczuciem bycia widzianym. Gdy te potrzeby nie są spełnione, zaczynamy reagować emocjonalnie, czasem jak dzieci – złością, żalem czy obrażaniem się. Święta przypominają nam również, czego w przeszłości nam brakowało, co może uruchamiać stare rany.

6. Zmęczenie i stres

Przygotowania do świąt – sprzątanie, zakupy, gotowanie – są czasochłonne i wyczerpujące. Gdy wchodzimy w świąteczny czas zmęczeni i zestresowani, łatwiej o wybuchy emocji. Brak odpoczynku i nadmiar bodźców często prowadzą do irytacji i trudności w komunikacji.

7. Święta jako „czas bilansu”

Święta kończą rok, co dla wielu z nas jest momentem refleksji nad swoim życiem. To czas, gdy szczególnie mocno odczuwamy braki – w relacjach, osiągnięciach, w poczuciu sensu. Te emocje, jeśli nie są świadomie przepracowane, mogą przeradzać się w frustrację, która szuka ujścia w najbliższym otoczeniu.

Jak radzić sobie z napięciami w święta?

1. Zredukuj oczekiwania. Pozwól sobie na niedoskonałość. Święta nie muszą być jak z filmu, by były wartościowe.
2. Znajdź czas dla siebie. Chwila samotności, spacer czy medytacja mogą pomóc zregenerować siły i obniżyć napięcie.
3. Rozmawiaj o potrzebach. Jasne wyrażenie, czego oczekujesz i na co nie masz zgody, może zapobiec wielu nieporozumieniom.
4. Nie próbuj wszystkiego naprawiać. Konflikty, które pojawiają się od lat, nie muszą być rozwiązane podczas jednej wigilii. Daj sobie prawo, by odłożyć pewne sprawy na później.
5. Przyjmij różnorodność. Każdy przeżywa święta na swój sposób – pozwól innym być sobą, nawet jeśli ich podejście różni się od Twojego.

Święta to czas, który w idealnym świecie powinien być pełen spokoju i radości. Ale to również moment, gdy spotykamy siebie i innych takimi, jakimi naprawdę jesteśmy – z naszymi ranami, potrzebami i ograniczeniami. Może to trudne, ale daje też szansę na głębsze zrozumienie i bliskość, jeśli tylko podejdziemy do tego z akceptacją i łagodnością.

Dlaczego szczęście kojarzy nam się dziś z kompulsywnym zaspokajaniem pragnień? Współczesny świat wmawia nam, że szczęście to „więcej” – więcej rzeczy, więcej doświadczeń, więcej osiągnięć. Reklamy, media społecznościowe, kultura konsumpcjonizmu – wszystko krzyczy, że szczęście można kupić, zdobyć, osiągnąć. Że będzie dostępne, jeśli tylko zdobędziemy to, czego pragniemy. A przecież sami dobrze wiemy, że im bardziej za czymś gonimy, tym bardziej oddalamy się od prawdziwego poczucia spełnienia.

To, co dziś często nazywamy szczęściem, jest próbą zagłuszenia czegoś znacznie głębszego – pustki, którą w sobie nosimy. Ta pustka, wynikająca z niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych, lęku przed samotnością czy niepewności co do sensu życia, wydaje się nie do zniesienia. Dlatego tak łatwo wpadamy w pułapkę myślenia, że kolejna rzecz, kolejne osiągnięcie czy następna dawka przyjemności wypełni tę przestrzeń. To jednak jak gaszenie pragnienia słoną wodą – im więcej pijemy, tym bardziej jesteśmy spragnieni.

Zaspokajanie wszystkich pragnień nie jest szczęściem, bo pragnienia są nieskończone. Zawsze będzie coś jeszcze – większy dom, lepszy samochód, ciekawsza podróż. Radość z ich realizacji jest chwilowa i szybko mija, pozostawiając nas tam, gdzie byliśmy wcześniej – z poczuciem, że brakuje czegoś więcej. Gonimy za przyjemnością, bojąc się zatrzymać i spojrzeć w siebie, gdzie czekają na nas prawdziwe potrzeby: miłość, bliskość, spokój, akceptacja.

Gonitwa za szczęściem męczy. Wymaga od nas energii, czasu i ciągłego porównywania się z innymi. Zamiast szczęścia, często przynosi frustrację, poczucie pustki i zmęczenie. Bo szczęście nie jest czymś, co można osiągnąć czy zdobyć. Ono nie pochodzi z zewnątrz, ale z wewnątrz – z naszej zdolności do życia w zgodzie z tym, kim naprawdę jesteśmy. Prawdziwe szczęście to nie lista odhaczonych pragnień, ale stan akceptacji. 

Filozofia od zawsze próbowała odpowiedzieć na pytanie, czym jest szczęście i jak je osiągnąć. W jej rozważaniach możemy znaleźć wiele inspiracji, które wykraczają poza powierzchowne rozumienie szczęścia jako chwilowej przyjemności czy sukcesu materialnego. Oto pogłębione spojrzenie na najważniejsze koncepcje:

1. Arystoteles – szczęście jako pełnia życia (eudajmonia)

Dla Arystotelesa szczęście nie jest chwilowym stanem ani emocją. Jest procesem – wynikiem życia w harmonii z własnymi wartościami i rozwijania swojego potencjału. Eudajmonia oznacza „dobry duch” lub „pomyślność” i odnosi się do życia w zgodzie z cnotami, takimi jak mądrość, sprawiedliwość, umiar i odwaga.

Arystoteles podkreślał, że prawdziwe szczęście nie wynika z przyjemności zmysłowych czy sukcesów zewnętrznych, ale z wewnętrznej zgodności z sobą. Szczęście to owoc działań, które rozwijają naszą naturę i umiejętność myślenia. Oznacza to, że musimy świadomie pracować nad swoim charakterem i codziennymi wyborami, zamiast szukać szczęścia w czynnikach zewnętrznych.

2. Epikur – prostota i umiarkowanie

Epikur podszedł do szczęścia w sposób praktyczny. Uważał, że nie potrzebujemy bogactw ani luksusów, by być szczęśliwymi. Kluczem jest prostota – dostrzeganie radości w małych rzeczach, takich jak bliskość przyjaciół, dobre jedzenie czy spokój ducha. Dla Epikura ważne było odrzucenie niepotrzebnych pragnień i skupienie się na tym, co naprawdę istotne.

Epikurejskie podejście do szczęścia to także unikanie cierpienia i niepokoju. Aby to osiągnąć, radził, by nie bać się przyszłości ani śmierci, ponieważ lęki te odbierają nam radość z obecnej chwili. Współczesny świat mógłby wiele nauczyć się od Epikura – jego filozofia przypomina nam, że nadmiar i nadmierne ambicje prowadzą do chaosu, a nie do szczęścia.

3. Stoicyzm – akceptacja i kontrola nad sobą

Stoicy, tacy jak Marek Aureliusz czy Seneka, mieli wyjątkowe podejście do szczęścia. Wierzyli, że kluczem jest rozróżnienie między tym, co możemy kontrolować, a tym, co jest poza naszą władzą. Szczęście według stoików polega na skupieniu się na tym, co możemy zmienić (swoje reakcje, myśli, postawy) i akceptowaniu tego, czego nie możemy zmienić (zewnętrzne wydarzenia, opinie innych, los).

Stoicyzm uczy nas, że prawdziwe szczęście nie pochodzi z tego, co posiadamy, ale z naszego podejścia do życia. Stoickie „amor fati” – „pokochaj swój los” – przypomina, że nawet trudne momenty mogą prowadzić do wzrostu, jeśli je zaakceptujemy i znajdziemy w nich wartość.

4. Schopenhauer – ulga od cierpienia

Schopenhauer był bardziej pesymistyczny w swoim spojrzeniu na szczęście. Twierdził, że życie z natury pełne jest cierpienia, a szczęście to jedynie chwilowa ulga od bólu. Jednak to podejście skłania do refleksji nad tym, jak możemy zmniejszyć własne cierpienie i znaleźć harmonię. Schopenhauer dostrzegał wartość w kontemplacji, sztuce i filozofii jako sposobach na ukojenie ludzkiego niepokoju.

Chociaż jego perspektywa wydaje się przygnębiająca, niesie ważną lekcję: pogoń za trwałym szczęściem może być złudna. Warto zamiast tego szukać spokoju i akceptować życie takie, jakie jest, z jego jasnymi i ciemnymi stronami.

5. Buddyzm – odpuszczenie pragnień i uważność

Filozofia buddyjska widzi szczęście jako wyzwolenie od cierpienia, które wynika z pragnień i przywiązań. Budda uczył, że pragnienia prowadzą do frustracji, ponieważ nic, co zewnętrzne, nie jest trwałe. Dlatego kluczem do szczęścia jest odpuszczenie – akceptowanie tego, co jest, i życie w chwili obecnej.

Buddyzm zachęca do praktyki uważności (mindfulness), która pomaga nam zatrzymać się, dostrzec piękno w prostocie i odzyskać kontakt z samym sobą. Współczesna psychologia coraz częściej sięga po te nauki, by pomóc ludziom radzić sobie z lękiem i stresem.

Co łączy te filozofie?

Każdy z tych nurtów oferuje nieco inne spojrzenie na szczęście, ale łączy je kilka wspólnych prawd:

• Szczęście nie zależy od zewnętrznych okoliczności, ale od naszego wewnętrznego stanu.
• Nie znajdziemy szczęścia, goniąc za przyjemnością lub osiągnięciami – musimy skupić się na akceptacji, prostocie i harmonii.
• Kluczem do szczęścia jest życie zgodne z wartościami i świadomość tego, co naprawdę ważne.

Filozofia uczy nas, że szczęście nie jest celem, który trzeba osiągnąć, ale procesem – sposobem życia w zgodzie z samym sobą i otaczającym światem. W chaosie współczesności te lekcje są bardziej aktualne niż kiedykolwiek.

„Kiedyś” wcale nie było lepiej, choć często tak nam się wydaje. To, jak postrzegamy przeszłość, jest wynikiem działania mechanizmów psychologicznych, które mogą zniekształcać rzeczywistość. Idealizacja przeszłości sprawia, że pamiętamy głównie pozytywne aspekty, ignorując trudności i wyzwania. Oto kilka powodów, dlaczego „kiedyś” wcale nie było lepiej:

1. Wybiórcza pamięć

• Dlaczego tak jest?
  • Nasza pamięć ma tendencję do zapamiętywania pozytywnych doświadczeń, a trudne chwile są wypierane lub tracą na intensywności.
• Przykład:
  • Możemy wspominać dzieciństwo jako czas beztroski, ale zapominamy o strachu przed ocenami w szkole, konfliktach z rówieśnikami czy poczuciu niezrozumienia przez dorosłych.

2. Nostalgia jako mechanizm obronny

• Dlaczego tak jest?
  • Tęsknota za przeszłością pomaga nam radzić sobie z trudami teraźniejszości. Idealizujemy „kiedyś,” aby złagodzić emocje związane z aktualnymi wyzwaniami.
• Przykład:
  • Możemy myśleć, że w młodości relacje były prostsze, ale zapominamy o konfliktach, złamanych sercach i presji społecznej.

3. Zmiany społeczne i technologiczne

• Dlaczego tak jest?
  • Często obwiniamy współczesność za problemy, np. szybkie tempo życia czy zależność od technologii, zapominając, że przeszłość miała swoje ograniczenia.
• Przykład:
  • „Kiedyś ludzie więcej rozmawiali” – to prawda, ale mieli mniejszy dostęp do wiedzy, trudniej było utrzymać kontakty na odległość, a wiele osób zmagało się z izolacją.

4. Trudne warunki życia

• Dlaczego tak jest?
  • W przeszłości ludzie mieli mniejszy dostęp do opieki zdrowotnej, edukacji czy podstawowych udogodnień, co obniżało jakość życia.
• Przykład:
  • Wiele osób idealizuje życie w czasach swoich dziadków, ale zapomina o biedzie, braku dostępu do mediów i wykluczeniu społecznym, które były powszechne.

5. Mity o wspólnocie i relacjach

• Dlaczego tak jest?
  • Często idealizujemy przeszłość jako czas, gdy ludzie byli bardziej wspólnotowi i życzliwi, zapominając o konfliktach, dyskryminacji i silnej hierarchii społecznej.
• Przykład:
  • „Kiedyś wszyscy żyli blisko rodziny” – prawda, ale konflikty rodzinne i brak prywatności były równie powszechne, a jednostki często rezygnowały z własnych marzeń na rzecz rodziny.

6. Ewolucja emocjonalna

• Dlaczego tak jest?
  • Nasze emocje zmieniają się z czasem. Gdy patrzymy wstecz, teraźniejsze problemy wydają się bardziej przytłaczające niż te, które były kiedyś.
• Przykład:
  • Możemy myśleć, że w przeszłości byliśmy bardziej szczęśliwi, ale to nasze obecne zmęczenie lub frustracja wpływają na ten obraz.

7. Problemy, które były tabu

• Dlaczego tak jest?
  • W przeszłości wiele problemów, takich jak przemoc domowa, choroby psychiczne czy nierówności społeczne, nie było otwarcie omawianych, co daje złudzenie prostszego życia.
• Przykład:
  • „Kiedyś ludzie nie mieli depresji” – to nieprawda, po prostu nie diagnozowano i nie mówiono o tych problemach.

8. Przeszłość jako ucieczka

• Dlaczego tak jest?
  • Patrzenie w przeszłość może być sposobem na ucieczkę od trudnych emocji związanych z teraźniejszością i niepewnością przyszłości.
• Przykład:
  • Myślenie, że „kiedyś było lepiej,” pozwala unikać odpowiedzialności za zmiany, których musimy dokonać tu i teraz.

„Kiedyś” wcale nie było lepiej – było inaczej. Każda epoka miała swoje wyzwania, problemy i ograniczenia. Idealizowanie przeszłości jest naturalnym mechanizmem obronnym, ale może nas blokować przed docenieniem tego, co mamy dzisiaj, i budowaniem lepszej przyszłości. Ważne jest, by wyciągać lekcje z przeszłości, ale żyć świadomie tu i teraz.

Dojrzewanie to proces, który obejmuje różne aspekty emocjonalne, społeczne i psychiczne. Dojrzałość nie oznacza jedynie osiągnięcia określonego wieku czy spełnienia społecznych oczekiwań – to raczej stan wewnętrzny, charakteryzujący się określonymi cechami i postawami wobec siebie, innych i świata. Oto, co oznacza prawdziwa dojrzałość:

1. Zrozumienie i akceptacja siebie

• Świadomość swoich emocji i potrzeb: Dojrzała osoba potrafi rozpoznawać swoje uczucia i wyrażać je w sposób konstruktywny.
• Akceptacja swoich ograniczeń: Dojrzałość oznacza pogodzenie się z własnymi niedoskonałościami i umiejętność życia w zgodzie z nimi.
• Zdrowe poczucie wartości: Dojrzałość to budowanie poczucia własnej wartości niezależnie od opinii innych.

2. Umiejętność radzenia sobie z emocjami

• Regulacja emocji: Dojrzałość oznacza zdolność do radzenia sobie z trudnymi emocjami, bez tłumienia ich lub wybuchów.
• Zdolność do wyrażania złości bez agresji: Dojrzała osoba potrafi stawiać granice i komunikować swoje potrzeby, nie raniąc innych.
• Przeżywanie strat: Dojrzałość to zdolność do akceptowania nieuchronności zmian i utraty, bez zaprzeczania rzeczywistości.

3. Odpowiedzialność za siebie

• Branie odpowiedzialności za swoje decyzje: Dojrzała osoba nie obwinia innych za swoje niepowodzenia i nie oczekuje, że ktoś rozwiąże jej problemy.
• Realizacja własnych potrzeb: Dojrzałość oznacza rozumienie, że to my sami jesteśmy odpowiedzialni za spełnianie swoich marzeń i dążeń.

4. Zdolność do budowania zdrowych relacji

• Szacunek dla granic: Dojrzałość oznacza umiejętność szanowania granic innych ludzi i wyznaczania własnych.
• Empatia: Dojrzała osoba potrafi wczuwać się w sytuację innych, bez rezygnowania ze swoich potrzeb.
• Unikanie współzależności: Dojrzałość to zdolność do budowania relacji opartych na równowadze, a nie na uzależnieniu emocjonalnym od innych.

5. Umiejętność patrzenia w przyszłość

• Realizm: Dojrzałość to umiejętność wyważania marzeń i planów w zgodzie z rzeczywistością.
• Odpowiedzialność za konsekwencje: Osoba dojrzała potrafi przewidywać konsekwencje swoich działań i akceptuje je.

6. Praca nad sobą

• Otwartość na rozwój: Dojrzałość oznacza chęć uczenia się i rozwijania, niezależnie od wieku.
• Umiejętność przyjmowania krytyki: Dojrzała osoba potrafi słuchać konstruktywnych uwag i wyciągać z nich wnioski.

7. Pokora wobec życia

• Zrozumienie, że nie jesteśmy w stanie mieć wpływu na wszystko: Dojrzałość oznacza pogodzenie się z tym, że życie niesie wyzwania i trudności, które są poza zasięgiem naszej kontroli.
• Wdzięczność: Osoba dojrzała potrafi doceniać to, co ma, i czerpać radość z codzienności.

Podsumowanie

Być naprawdę dojrzałym to być świadomym siebie, brać odpowiedzialność za swoje życie i budować zdrowe relacje z innymi. Dojrzałość to także zdolność do przyjmowania życia takim, jakie jest, z jego blaskami i cieniami, i znajdowanie w tym wszystkim własnej drogi. To proces, który trwa całe życie.

Rywalizacja w kontekście problemów z bliskością i zależnością może być zrozumiana jako sposób, w jaki niektórzy ludzie radzą sobie z lękiem związanym z intymnymi relacjami. Z perspektywy psychodynamicznej, rywalizacja nie jest jedynie dążeniem do bycia „lepszym” od innych – często jest to mechanizm obronny, który chroni przed emocjonalnym zbliżeniem się do drugiej osoby i przed potencjalnym bólem, jaki może wiązać się z relacją.

Oto, jak rywalizacja może funkcjonować w kontekście trudności z bliskością i zależnością:

1. Lęk przed zależnością i utratą kontroli

• Dla osób, które mają trudności z bliskością, rywalizacja może być sposobem na zachowanie kontroli w relacjach. Jeśli czują, że dominują nad innymi, mogą unikać uczucia zależności, które mogłoby ich uczynić podatnymi na zranienie.
• Bycie „lepszym” daje iluzję kontroli i niezależności. To sposób na uniknięcie zbytniej bliskości i związanej z nią podatności na odrzucenie.

2. Ambiwalencja wobec bliskości

• Niektóre osoby mają wewnętrzny konflikt między pragnieniem bliskości a lękiem przed nią. Chcą być blisko innych, ale jednocześnie boją się zranienia, odrzucenia lub utraty niezależności.
• Rywalizacja staje się wtedy strategią radzenia sobie z tą ambiwalencją. Pozwala na utrzymanie relacji na dystans – z jednej strony pozostają blisko, ale z drugiej strony rywalizacja tworzy subtelny dystans emocjonalny.

3. Strach przed byciem zależnym od innych

• Osoby, które w dzieciństwie doświadczyły zawodu lub odrzucenia przez bliskich, mogą wykształcić nieświadome przekonanie, że zależność od innych jest niebezpieczna. W dorosłości boją się być zbyt blisko, bo to przypomina im o wcześniejszych rozczarowaniach.
• W takich przypadkach rywalizacja pełni funkcję ochronną – „jeśli jestem lepszy od ciebie, to nie mogę być od ciebie zależny”. To sposób na zapewnienie sobie pozornego bezpieczeństwa.

4. Rywalizacja jako mechanizm obronny przed zranieniem

• Dla osób, które boją się odrzucenia, rywalizacja może być formą odgrywania dominacji, aby nie czuć się podatnym na emocjonalne zranienie. Jeśli uda im się „wygrać” w relacji, czują się bardziej chronieni przed bólem związanym z odrzuceniem.
• To podejście może wynikać z doświadczeń z dzieciństwa, gdzie zależność od innych wiązała się z rozczarowaniem, np. wtedy, gdy opiekunowie zawodzili emocjonalnie. Rywalizacja staje się wtedy strategią, by nigdy nie znaleźć się w pozycji bezsilności.

Kluczowe w takiej sytuacji jest dotarcie do głębokich emocji z przeszłości, przeżycie ich ponownie, zrozumienie, o czym informują i jak wpływają na nasze dzisiejsze postawy, zachowania, czy reakcje emocjonalne. Nie jesteśmy niewolnikami przeszłości. Zrozumienie siebie może otworzyć nam drogę do autentycznego bycia blisko – siebie samego i innych ludzi.

Nasze relacje – zwłaszcza te bliskie, oparte na zaufaniu i wsparciu – są jak delikatna nić, którą łatwo przerwać. Czasem nieświadomie sami sięgamy po nożyczki, podcinając tę nić porównywaniem się, rywalizacją i zawiścią. Te emocje i postawy nie tylko zatruwają nas od wewnątrz, ale też niszczą relacje, które mogłyby przynosić radość, poczucie bezpieczeństwa i bliskości.

Dlaczego te postawy są tak destrukcyjne?

1. Porównywanie się – iluzja bycia „lepszym” lub „gorszym”
   • Porównując się do innych, nieświadomie tworzymy dystans między sobą a ludźmi wokół nas. Zamiast cieszyć się autentyczną bliskością, zamykamy się w swoich przekonaniach, myśląc, że musimy „dorównać” innym lub ich przewyższyć.
   • Porównywanie się może być echem dziecięcego lęku przed byciem niewystarczającym, przekonania, że nasza wartość zależy od tego, jak wypadamy w oczach innych. To uczucie nie pozwala nam cieszyć się sukcesami innych ludzi, bo każdy ich krok do przodu postrzegamy jako zagrożenie.
2. Rywalizacja – subtelne pole walki o akceptację
   • W relacjach, które powinny opierać się na zaufaniu, rywalizacja staje się ukrytym polem bitwy. Zamiast wspierać się nawzajem, rywalizujemy o to, kto jest lepszy, kto odnosi większe sukcesy, kto bardziej „zasługuje” na uznanie.
   • Dla wielu z nas rywalizacja to nieświadomy sposób radzenia sobie z poczuciem niższości. W głębi duszy czujemy, że musimy coś udowodnić – sobie, światu, a może rodzicom, którzy kiedyś nie zauważali naszych starań. To ukryty lęk przed odrzuceniem, który każe nam zawsze być o krok przed innymi, nawet kosztem najbliższych relacji.
3. Zawiść – gdy sukces innych staje się naszym cierniem
   • Zawiść to trudna, bolesna emocja, którą większość z nas boi się przyznać, nawet przed samym sobą. Gdy widzimy, że ktoś bliski odnosi sukcesy, zamiast cieszyć się z jego szczęścia, czujemy ukłucie zazdrości. To ukryta złość na to, że inni mają to, czego nam brakuje.
   • Z psychodynamicznego punktu widzenia zawiść często wywodzi się z niedostatecznie zaspokojonych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Kiedyś być może czuliśmy się zaniedbani, mniej ważni, niewystarczająco dobrzy. W dorosłości może być tak, że każda oznaka sukcesu innych przypomina nam o naszym wewnętrznym braku, co rodzi ukrytą frustrację. Zawiść staje się wtedy reakcją na poczucie krzywdy i niesprawiedliwości. Dziecko czuje, że „świat” jest niesprawiedliwy, co może później przenieść się na dorosłe życie, gdzie zawiść pojawia się wobec sukcesów, radości lub zasobów innych osób.
   • Doświadczenie odrzucenia może spowodować także silne uczucie gniewu i żalu. Bardzo często w dzieciństwie nie ma możliwości ich wyrażenia. Zamiast wyrażać złość wobec opiekuna, dziecko kieruje ten gniew na innych – na tych, którym się powodzi. Rywalizacja i zawiść mogą być więc próbą radzenia sobie z ukrytą złością i bólem. Kiedy człowiek chce udowodnić, że jest lepszy, aby w końcu poczuć, że ma kontrolę nad swoim życiem.

Jak te emocje niszczą nasze relacje?

Porównywanie się, rywalizacja i zawiść są jak trujące pnącza, które oplatają naszą zdolność do autentycznego bycia z innymi.

• Porównywanie się sprawia, że nie potrafimy cieszyć się z sukcesów innych. Zamiast czerpać inspirację, czujemy się zagrożeni.
• Rywalizacja w relacjach prowadzi do zaburzenia równowagi, gdzie zamiast bliskości, wchodzimy w subtelny taniec dominacji i uległości.
• Zawiść niszczy zaufanie – nie możemy być autentycznie blisko z kimś, kogo nieświadomie postrzegamy jako zagrożenie dla naszego poczucia wartości.

Jak uwolnić się od tych cichych zabójców relacji?

1. Świadomość: Uświadomienie sobie, że te emocje są naturalne, ale nie muszą nami rządzić, to pierwszy krok. Zrozumienie, skąd się biorą, może pomóc przełamać ich moc.
2. Akceptacja: Pozwól sobie poczuć te trudne emocje, ale nie pozwól, aby cię definiowały. Zamiast ukrywać zawiść czy potrzebę rywalizacji, przyjrzyj się im z ciekawością – co one naprawdę mówią o twoich niezaspokojonych potrzebach? Co mówią o twoich relacjach z opiekunami? O historii twojego życia (dzieciństwa)? Co czujesz do osób, które powinny w przeszłości zaspokajać twoje potrzeby emocjonalne, a być może w ogóle tego nie robiły? Jeśli jest to dla ciebie trudne, poproś o pomoc terapeutę.
3. Praktyka wdzięczności i współpracy: Zamiast rywalizować, spróbuj świadomie doceniać sukcesy innych. Zamiast porównywać się, skup się na tym, co jest dobre w twoim życiu.

Relacje są jak ogród – jeśli podlewamy je porównywaniem się, rywalizacją i zawiścią, szybko uschną. Ale jeśli podlewamy je wsparciem, akceptacją i wdzięcznością, mogą zakwitnąć w sposób, który nas samych zaskoczy.

Z perspektywy psychodynamicznej, romantyzowanie dzieciństwa i przeszłości jest mechanizmem obronnym, który pomaga nam radzić sobie z trudnymi emocjami, niepewnością i bólem obecnego życia. Jest to forma idealizacji, która pozwala na ucieczkę od rzeczywistości i trudności związanych z dorosłością. Zrozumienie, dlaczego tak się dzieje, wymaga przyjrzenia się głębiej psychologicznym mechanizmom, które kierują naszymi uczuciami i wspomnieniami.

1. Nostalgia jako mechanizm radzenia sobie z lękiem i stresem

• Kiedy stajemy przed trudnościami w dorosłym życiu – zmagamy się z odpowiedzialnością, stresem, związkami czy presją społeczną – możemy odczuwać lęk i niepewność. Idealizowanie przeszłości, szczególnie dzieciństwa, staje się sposobem na ucieczkę od tych uczuć. Wspomnienia o „lepszych czasach” dają nam poczucie bezpieczeństwa i chwilową ulgę.
• W dzieciństwie często nie mieliśmy pełnej świadomości problemów wokół nas, ponieważ byliśmy chronieni przez dorosłych. Dlatego patrząc wstecz, możemy idealizować ten czas jako beztroski i prosty, co pozwala nam zminimalizować nasz obecny lęk.

2. Mechanizm obronny regresji

• Regresja to mechanizm obronny, w którym wracamy mentalnie do wcześniejszego, „bezpieczniejszego” okresu życia, gdy czujemy się przytłoczeni rzeczywistością. W sytuacjach stresowych czy kryzysowych możemy nieświadomie „wracać” do dzieciństwa, idealizując je jako czas pełen spokoju i bezpieczeństwa.
• To forma emocjonalnego schronienia – gdy dorosłe życie staje się zbyt trudne, nasz umysł ucieka do wspomnień, w których wydaje się, że wszystko było łatwiejsze.

3. Idealizacja przeszłości jako sposób na ochronę przed bólem

• Często zdarza się, że osoby, które doświadczyły trudnych lub traumatycznych sytuacji w dzieciństwie, idealizują przeszłość, aby chronić się przed bólem związanym z konfrontacją z trudnymi wspomnieniami. Psychika, chcąc chronić nas przed cierpieniem, wybiela przeszłość, wypierając to, co było bolesne, i eksponując tylko pozytywne wspomnienia.
• W psychodynamicznym ujęciu jest to sposób na zapobieżenie ponownemu przeżywaniu traumy. Nasza pamięć może więc zniekształcać rzeczywistość, aby uczynić przeszłość bardziej „znośną” dla nas.

4. Pragnienie utraconego poczucia bezpieczeństwa

• Dzieciństwo, nawet jeśli nie było idealne, często kojarzy się z poczuciem bezpieczeństwa i ochrony, jakie zapewniali rodzice lub opiekunowie. Dorosłość przynosi ze sobą brak tej ochrony, co sprawia, że tęsknimy za czasami, gdy ktoś inny dbał o nas i podejmował za nas decyzje.
• To pragnienie powrotu do okresu, gdy nie musieliśmy sami radzić sobie z problemami, może prowadzić do idealizacji dzieciństwa, nawet jeśli było ono pełne trudności. W naszym umyśle przeszłość jawi się jako prostsza, ponieważ nie musieliśmy wówczas dźwigać ciężaru dorosłych decyzji.

5. Niedokończone potrzeby i pragnienia z dzieciństwa

• Romantyzowanie przeszłości może być wynikiem niezaspokojonych potrzeb z dzieciństwa. Jeśli w dzieciństwie nie doświadczyliśmy wystarczająco dużo miłości, uwagi czy wsparcia, możemy idealizować te chwile, które były choć trochę pozytywne, jako namiastkę tego, co chcieliśmy wtedy otrzymać.
• To próba zaspokojenia emocjonalnej pustki, której doświadczyliśmy jako dzieci. W dorosłym życiu wracamy do tych wspomnień, aby symbolicznie „nadrobić” to, czego nam brakowało.

6. Unikanie konfrontacji z teraźniejszością

• Idealizowanie dzieciństwa pozwala nam unikać konfrontacji z teraźniejszymi problemami. Zamiast stawić czoła trudnym emocjom i wyzwaniom dorosłego życia, łatwiej jest uciec do bezpiecznych wspomnień.
• W ten sposób nasze wewnętrzne dziecko może czuć, że wciąż jest chronione i bezpieczne, co zapobiega konieczności zmierzenia się z realiami dorosłości, które mogą być pełne niepewności, lęku i samotności.

Jak sobie z tym radzić?

• Świadomość mechanizmów: Zrozumienie, że romantyzowanie przeszłości jest mechanizmem obronnym, to pierwszy krok do uwolnienia się od niego. Świadome spojrzenie na swoją przeszłość może pomóc zobaczyć, co naprawdę się tam działo, bez idealizacji.
• Praca nad akceptacją teraźniejszości: Zamiast uciekać do wspomnień, warto pracować nad akceptacją obecnego życia i radzeniem sobie z jego wyzwaniami. Skupienie się na tym, co tu i teraz, może przynieść większą satysfakcję niż ciągłe życie przeszłością.
• Budowanie autentycznego poczucia bezpieczeństwa: Zamiast szukać go w przeszłości, warto zacząć budować wewnętrzne poczucie bezpieczeństwa jako dorosły. To oznacza rozwijanie zdrowych relacji, stawianie granic i dbanie o swoje potrzeby emocjonalne.

Romantyzowanie dzieciństwa może wydawać się niewinną ucieczką, ale na dłuższą metę może nas ograniczać i powstrzymywać przed pełnym przeżywaniem dorosłego życia. Dopiero gdy przestaniemy idealizować przeszłość, będziemy mogli w pełni cieszyć się teraźniejszością i budować przyszłość na własnych zasadach.